Мэдвэл зохих сэтгэл судлалын 7 чухал онол

Сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан нь хүний зан байдал, танин мэдэхүй, сэтгэл хөдлөл, хөгжлийн бүхий л талыг тайлбарлах гэж оролддог асар том салбар. Тэгвэл өргөн хүрээний энэ салбарын хамгийн чухал долоон онолыг танилцуулъя.  

Психоаналитик онол (Зигмунд Фрейд) 

Фрейдийн психоаналитик онол нь хүний хүсэл эрмэлзэл нь зан үйлийг удирддаг гэж үздэг. Фрейд хувийн шинж чанарыг id (анхны, зөн совингийн хүсэл эрмэлзэл), эго (ухамсартай би), суперэго (нийгмийн дотоод хэм хэмжээ) гэсэн гурван хэсэгт хувааж үзсэн.  Хүний бага насны дурсамжийг агуулах ухамсаргүй оюун ухаан нь зан чанар, зан үйлийг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг гэх ойлголт. 

Зан төлөв (John B. Watson, B.F. Skinner) 

Зан үйлийн сэтгэл судлал нь дотоод сэтгэцийн үйл явцаас илүү ажиглагдаж болох зан үйлд анхаарлаа төвлөрүүлдэг сэтгэл судлалын онол юм. Энэ нь ухамсаргүй хөшүүрэг, сэдлийг онцолсон психоанализ гэх мэт тухайн үеийн давамгайлсан онолуудад хариу үйлдэл болгон гарч ирсэн. Бихевиоризмыг хөгжүүлэх гол хүмүүс бол Жон Б.Уотсон, Б.Ф.Скиннер нар юм. 

Сэтгэл судлалын зан үйлийн онол нь хэд хэдэн үндсэн зарчмуудыг санал болгодог. 

Өдөөлт ба хариу үйлдэл: Зан төлөвийг судлаачид хүрээлэн буй орчны өдөөлтөд үзүүлэх хариу үйлдэл гэж үздэг. Энгийн рефлекс ч бай, нарийн төвөгтэй үйлдэл ч бай бүх зан үйлийг түүний өмнөх өдөөлт, түүнийг дагасан үр дагаврыг ойлгох замаар тайлбарлаж болно гэж тэд үздэг. 

Нөхцөлөөр дамжуулан суралцах нь: Зан төлөвийг төлөвшүүлэхэд суралцахын үүргийг зан үйлчид онцолж үздэг. Тэд зан төлөвийг сонгодог нөхцөл ба оперант нөхцөл гэсэн хоёр үндсэн процессоор сурдаг гэж үздэг. 

Зан төлөвийг өөрчлөх: Зан төлөвийг системчилсэн техникээр дамжуулан өөрчлөх эсвэл өөрчлөх боломжтой гэж зан үйлчид үздэг. Эдгээр аргууд нь бататгах, шийтгэх, хэлбэржүүлэх (хүссэн зан төлөвт ойртох зан үйлийг аажмаар бэхжүүлэх), устгах (зан үйлийн давтамжийг багасгахын тулд бэхжүүлэх) зэрэг орно. 

Бихевиоризм нь зөвхөн бодитой хэмжиж, судлах боломжтой ажиглагдаж болох зан үйлд анхаарлаа төвлөрүүлдэг. 

Зан үйлийн сэтгэл зүй нь боловсрол, эмчилгээ, амьтдыг сургах зэрэг янз бүрийн салбарт чухал нөлөө үзүүлсэн. Энэ нь зан үйлийг өөрчлөх практик арга техникээр хангаж, суралцах арга замыг ойлгоход хувь нэмэр оруулсан. Гэсэн хэдий ч бихевиоризм нь танин мэдэхүйн үйл явц, субъектив туршлагыг үл тоомсорлож, хүний зан үйлийг хэт хялбаршуулдаг гэж шүүмжлэгчид үздэг. Эдгээр шүүмжлэлийг үл харгалзан бихевиоризм нь сэтгэл судлалын үндсэн онол хэвээр байгаа бөгөөд бусад онол, хандлагыг хөгжүүлэх замыг тавьсан юм. 

Танин мэдэхүйн онол (Жан Пиаже, Лев Выготский) 

Жан Пиаже бол хөгжлийн сэтгэл судлалын салбарт анхдагч бүтээлээрээ алдартай Швейцарийн сэтгэл судлаач байсан. Тэрээр танин мэдэхүйн хөгжлийн үе шатны онолыг санал болгосон бөгөөд энэ нь хүүхэд өсч томрох тусам чанарын хувьд ялгаатай хэд хэдэн үе шатыг дамждаг. Пиаже танин мэдэхүйн хөгжлийн дөрвөн үндсэн үе шатыг тодорхойлсон. 

Мэдрэхүйн хөдөлгөөний үе шат (төрөлтөөс 2 нас хүртэл): Энэ үе шатанд нялх хүүхэд мэдрэхүй, хөдөлгөөний үйлдлээрээ дамжуулан ертөнцийг мэддэг. Тэд объектын тогтвортой байдлыг хөгжүүлж, объектууд харагдахгүй байсан ч байсаар байна гэсэн ойлголтыг бий болгодог. 

Үйл ажиллагааны өмнөх үе шат (2-7 нас): Энэ үе шатанд байгаа хүүхдүүд объект, үйл явдлыг илэрхийлэхийн тулд хэл, тэмдэглэгээг ашиглаж эхэлдэг. Тэд бэлгэдлийн тоглоомд оролцож, бусдын өнцгөөс аливаа зүйлийг харах чадваргүй болох эгоцентризмыг хөгжүүлдэг. 

Бетон үйл ажиллагааны үе шат (7-11 нас): Энэ үе шатанд хүүхдүүд тодорхой объект, үйл явдлын талаар логик дүгнэлт хийх чадвартай болдог. Тэд байгаль хамгааллыг ойлгодог (гадаад төрх өөрчлөгдсөн ч объектын зарим шинж чанар нь тогтмол хэвээр байх зарчим) бөгөөд биет зүйл дээр сэтгэцийн үйлдлүүдийг хийж чаддаг. 

Албан ёсны үйл ажиллагааны үе шат (Өсвөр нас ба түүнээс хойш): Энэ үе шатанд өсвөр насныхан хийсвэрээр сэтгэх, таамаглал дэвшүүлэх, олон өнцгөөс харах чадварыг хөгжүүлдэг. Тэд нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдэж, таамагласан нөхцөл байдлын талаар бодож чаддаг. 

Пиаже танин мэдэхүйн хөгжил нь уусах (шинэ туршлагыг одоо байгаа сэтгэцийн схемийн дагуу тайлбарлах) ба орон сууц (шинэ мэдээллийг нэгтгэхийн тулд одоо байгаа схемд дасан зохицох) үйл явцаар явагддаг гэж үздэг. 

Хүмүүнлэг сэтгэл судлал (Карл Рожерс, Абрахам Маслоу) 

Карл Рожерс, Абрахам Маслоу нарын санаачилсан хүмүүнлэг сэтгэл судлал нь хувь хүний субьектив туршлага, хувь хүний өсөлт хөгжил, өөрийгөө танин мэдэхэд чиглэсэн хэтийн төлөвд чиглэдэг. 

Карл Рожерс хувь хүн өөрийгөө танин мэдүүлэх, эсвэл өөрийн чадавхийг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг гэдэгт итгэдэг гэж үзсэн. Рожерс хувийн өсөлт хөгжил, сэтгэл зүйн сайн сайхан байдалд өрөвч сэтгэл, хүндэтгэл, үнэнч байх нь чухал болохыг онцлосон. 

Абрахам Маслоу бол хэрэгцээний шаталсан онолоороо алдартай хүмүүнлэг сэтгэл судлалын өөр нэг нөлөө бүхий хүн юм. Маслоу хувь хүмүүс пирамид хэлбэртэй бүтцэд байрлуулсан хэрэгцээний шатлалтай байдаг гэж санал болгосон. Үүний үндэс нь хоол хүнс, ус, орон байр зэрэг физиологийн хэрэгцээ, дараа нь аюулгүй байдлын хэрэгцээ, хайр ба харьяаллын хэрэгцээ, хүндэтгэлийн хэрэгцээ, эцэст нь өөрийгөө хэрэгжүүлэх хэрэгцээ юм. Маслоугийн хэлснээр хүмүүс дээд түвшний хэрэгцээнд шилжихээсээ өмнө доод түвшний хэрэгцээг хангах ёстой. Үндсэн хэрэгцээгээ хангасны дараа хувь хүн өөрийгөө үнэлэх, амжилт гаргах, хувийн өсөлт хөгжилт гэх мэт дээд түвшний хэрэгцээгээ эрэлхийлдэг. Өөрийгөө танин мэдэхүй нь Маслоугийн шатлалын оргил үеийг илэрхийлдэг бөгөөд хувь хүмүүс өөрсдийн өвөрмөц чадавхиа хэрэгжүүлж, өөрийнхөө хамгийн сайн хувилбар болохыг эрмэлздэг. 

Маслоугийн хэрэгцээний шатлал нь сэтгэл судлал, боловсрол, бизнес, өөртөө туслах зэрэг янз бүрийн салбарт нөлөө үзүүлсэн. Энэ нь хувь хүний цогц хэрэгцээг хангах, хувь хүний өсөлт хөгжил, сэтгэл ханамжийг дэмжихийн чухлыг онцолж байна. 

Биологийн/Нейробиологийн онол/ 

Сэтгэл судлалын биологийн буюу нейробиологийн онол нь зан үйл, сэтгэцийн үйл явцыг биологийн линзээр, ялангуяа тархины бүтэц, үйл ажиллагаа, генетик, нейротрансмиттер, гормонуудаар тайлбарлахад чиглэдэг. ойлгоход чиглэдэг.  

Биологийн/нейробиологийн онолын үндсэн ойлголт, зарчмууд нь: 

Генетик ба удамшил: Биологийн сэтгэл судлаачид эцэг эхээс удамшсан генүүд зан үйл, сэтгэцийн үйл явцад хэрхэн нөлөөлдөгийг судалдаг. Тэд тодорхой шинж чанар, зан үйл, сэтгэцийн эмгэгийн генетикийн урьдал нөхцөл байдлыг судалдаг.

Тархины бүтэц, үйл ажиллагаа: Биологийн/нейробиологийн онол нь тархины бүтэц, үйл ажиллагаа нь зан үйл, танин мэдэхүйд хэрхэн нөлөөлдөгийг судалдаг. Үүнд тодорхой функц (хэл, санах ой, сэтгэл хөдлөл гэх мэт) хариуцдаг тархины хэсгүүд болон мэдрэлийн сүлжээнүүд мэдээллийг хэрхэн боловсруулдаг талаар судлах зэрэг орно. Мэдрэлийн дүрслэл (жишээ нь, MRI, fMRI) зэрэг аргууд нь судлаачдад тархины үйл ажиллагааг дүрслэн харуулах, зан үйлийн мэдрэлийн үндсийг ойлгоход тусалдаг.

Нейротрансмиттер ба гормонууд: Биологийн сэтгэл судлаачид зан үйл, сэтгэл санааг зохицуулахад нейротрансмиттер (тархи дахь химийн элч) болон гормон (булчирхайгаар ялгардаг химийн элч) үүргийг судалдаг. Нейротрансмиттерийн түвшний тэнцвэргүй байдал нь сэтгэлийн хямрал, түгшүүр, шизофрени зэрэг янз бүрийн сэтгэцийн эмгэгүүдэд нөлөөлдөг. Гормонууд нь физиологийн үйл явц, зан байдал, сэтгэл хөдлөл, танин мэдэхүйд нөлөөлдөг. 

Хувьслын сэтгэл судлал 

Хувьслын сэтгэл судлал: Биологийн сэтгэл судлалын энэ салбар нь хүний зан төлөв, сэтгэцийн үйл явцыг ойлгохын тулд хувьслын зарчмуудыг ашигладаг. Энэ нь зан үйл, танин мэдэхүйн чадвар нь амьд үлдэх, нөхөн үржихүйг сайжруулахын тулд хувьсан өөрчлөгдөж байгааг харуулж байна. Хувьслын сэтгэл судлаачид дасан зохицох зан үйл (жишээ нь, хань сонгох, эцэг эхийн анхаарал халамж) болон байгалийн шалгарлын явцад тэдгээр нь хэрхэн тогтсоныг судалдаг. 

Нийгмийн сургалтын онол (Альберт Бандура) 

Альберт Бандурагийн дэвшүүлсэн Нийгмийн сургалтын онол нь зан төлөвийг төлөвшүүлэхэд ажиглалтын аргаар суралцах, дуурайх, загварчлахын ач холбогдлыг онцолж өгдөг.  

Нийгмийн сургалтын онолын үндсэн ойлголт, зарчмууд нь: 

Ажиглалтын аргаар суралцах: Бандура хувь хүмүүс бусдыг, тэдний үйлдлийн үр дагаврыг ажигласнаар шинэ зан үйлд суралцаж чадна гэж үзсэн. 

Загварчлах, дуурайх: Хувь хүмүүс урамшуулах эсвэл нийгэмд таалагдах гэж үздэг зан үйлийг илүү дуурайдаг. Бандура амьд загвар (зан төлөвийг харуулсан бодит хүмүүс), бэлгэдлийн загвар (хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дэх дүрүүд), аман заавар (зан байдлын тодорхойлолт) зэрэг янз бүрийн загваруудыг ялгаж үздэг. Загварчлал нь шинэ ур чадвар, хандлага, үнэт зүйлсийг олж авахад хүргэдэг. 

Шийтгэл:Ажиглагчид эерэг үр дагаварт хүргэдэг зан үйлийг илүү дуурайдаг (бататгах), сөрөг үр дагаварт хүргэдэг зан үйлийг дууриах нь бага байдаг (шийтгэл). Энэ үйл явц нь хувь хүмүүст үр дагаврыг нь шууд мэдрэхгүйгээр бусдын туршлагаас суралцах боломжийг олгодог. 

Нийгмийн танин мэдэхүйн үйл явц: Нийгмийн сургалтын онол нь суралцахад анхаарал, ой санамж, сэдэл зэрэг танин мэдэхүйн үүргийг чухалчилдаг. Хувь хүмүүс өөрсдийн зорилго, сонирхолд нийцсэн мэдээллийг л санадаг. 

Харилцан детерминизм: Бандура зан төлөв, хүрээлэн буй орчин, хувийн хүчин зүйлс харилцан үйлчлэлцдэг гэж үздэг. Энэхүү харилцан детерминизмын үзэл баримтлал нь зан төлөв нь хувь хүн, түүний хүрээлэн буй орчин, зан үйлийн хоорондын харилцан үйлчлэлээр тодорхойлогддог болохыг харуулж байна. Хувь хүмүүс нийгмийн нөхцөл байдалд нөлөөлдөг.